Dede Korkut

Dede Korkut Kimdir?

Her ulu kisi gibi, Dede Korkut'un kimligi konusunda da ayrintili bilgilere ulasilamiyor. Ancak birtakim eski metinler, tarihsel kaynaklar, halk arasindaki söylentiler, pek belirgin olmasa da, Dede Korkut'un kisiligi üzerine ipuçlari vermektedir. Bu söylentilerin isiginda, Dede Korkut anlatilarina dayanarak, onun kisiligi konusunda genel de olsa bir sonuca varmaya çalisalim. Eski kaynaklarda "Korkut", "Korkut Ata", "Dede Korkut" gibi adlarla anilan Dede Korkut hakkinda, elimizdeki hikâyelerin "giris" bölümünde su bilgiler veriliyor: "Hazreti Muhammet zamanina yakin, Bayat boyundan Korkut Ata derler bir kisi çikti. O kisi, Oguz'un bilicisiydi. O ne derse olurdu. Bilinmezliklerden türlü haberler verirdi. Yüce Tanri tarafindan onun gönlüne dogardi. Korkut Ata, Oguz halkinin güçlüklerini hallederdi. Her ne is olursa, Korkut Ata'ya danismayinca yapmazlardi. Her ne is buyursa kabul ederlerdi. Sözünü tutup yerine getirirlerdi." Irène Mélikoff, Dede Korkut'u eski Türklerin kam/ozan'i sayar. Bu, Dede Korkut'un Saman dedeler soyundan geldigi anlamini tasir. Mélikoff, kökü Türk Samanligina dayanan bugünkü Bektasi dedeleriyle Dede Korkut arasinda böylece bir baglanti kurmus oluyor. Kam/ozanlik, biliciligi (keramet ehli olma), deyis söyleyip kopuz çalmayi, toplum katlarinda saygin bir yer tutmayi, yerine göre yigitlik göstermeyi gerektirir. Kam/ozanlik, bütün bu özelliklerle birlikte, agirlikli olarak 'anlaticilik' demektir. Halkin üstesinden gelemedigi sorunlara çözüm getiren odur; ruhlari erince eristiren, hastalari sagaltan da odur. Öncü bir ata, ilk anlati sanatçisidir kam/ozan. Saman/kamin yasadigi toplumun tüm kültürel, ekonomik ve ruhsal hayatina agirligini koydugunu ve tanrilarla insanlar ya da toplum arasinda bir araci/medyatör rolü üstlendigini ileri süren Pirverdioglu, Samanlik töresinin süregeldigi toplumlarda Samanin birçok görevler üstlendigini belirtirken su noktalara deginiyor: :: Halki için Tanri'dan bereket ve refah ister ve bu amaçla düzenlenmis kurban törenlerini yönetir. :: Gerektiginde yagmur, kar yagdirarak ya da tufani durdurarak dogayi etkiler. :: Çesitli hastaliklari tedavi eder ve salgin hastaliklari durdurur. :: Zor dogumlarda kötü ruhlari kovarak yardim eder, dogan çocuga ad verir, çocugun kaderini belirler. :: Ölenlerin ruhunu öteki dünyaya götürür. :: Gelecegi bildirir, kayip esyalari ve kisileri bulur. :: Toplum üyeleri arasindaki anlasmazliklari çözer, hakemlik yapar, av alanlarini ya da otlaklari paylastirir. Kam/ozanlarin saz çalma geleneginin, "Kerem ile Asli" hikâyesinde, Âsik Garip ve Köroglu'nda sürdügünü, onlarin da Samanlik görevlerine degindikten sonra sözü Dede Korkut'a getirerek su örnekleri veriyor: :: Dede Korkut'un "Basat Depegözi Öldürdigi Boyu"nda yaptiklari bir Samanin kendi toplumu için yaptiklarina benzemektedir. Kam, toplumuna kötülük yapan ruhla iliski kurar, (ruhun) ne istedigini ögrenir ve eger çok sey istenirse pazarlik eder ve ruhla anlasma saglardi. Dede Korkut da Tepegöz'le pazarlik ediyor. Tepegöz'le anlasarak belli bir süre için olsa bile Oguz'u bu belâdan uzak tutmayi basariyor. :: "Kam Böre'nin Oglu Bamsi Beyrek Boyu"nda da Dede Korkut hiç kimsenin üstlenmek istemedigi bir görevi yapar ve Deli Karçar'la anlasir. :: "Begil Oglu Emren'in Boyu"nda, Gürcistan'dan haraç olarak gelen kiliç ve çomagi ne yapacagina karar veremeyen Hanlar Hani Bayindir Han'in yerine karari Dede Korkut verir. Ahmet Pirverdioglu'nun vardigi su sonuç ise, saz çalma ve deyis söyleme töresine dayanan âsik geleneginin Samanlikla ilgisini ortaya koyuyor: "Destanin bütün boylarinda Dede Korkut'un faaliyetlerinin en agir bastigi yönü âsiklik/ozanlik yönüdür. O, her boy'un sonunda 'Boy boylar, soy soylar' ve 'Oguznâme'yi dizer/kosar. Böylece, Dede Korkut, Kam/Ozan-Halk âsigi zincirinin orta halkasini olusturmaktadir"1. Bu özelliklere göre Dede Korkut; bilgin, iyi ve inanilir bir yorumcu, bilinmezliklerden haber veren, Tanri'dan güç almis bir ermis, bir 'velî'dir. Bununla birlikte, sorunlara çözüm bulan bir danisman, hakliyi haksizdan ayiran bir yargiç, sözü tutulan ve önerileri yerine getirilen bir halk büyügüdür. Tarama Sözlügü2, 'ata'yi 'baba' sözcügüyle karsiliyor. Dede Korkut'un özellikleri göz önüne getirilirse, sözlügün verdigi bu anlam yeterli degildir. Bu sinirli anlama bagli kalmayarak, 'ata' sözcügünün degisik anlamlarini düsünmek yerinde olur. Anlatilarda 'Korkut Ata'dan çok, 'Dede Korkut' adiyla karsilasiliyor. Dresden nüshasinda "Dede Korkut" adi 29 kez geçtigine göre, buradaki 'dede' unvani üzerinde özellikle durmak gerekir. "Dede Korkut" adindaki 'dede' sözcügünün Korkut adi kadar eski olmadigi ve bunun söylence kisisi Korkut'un yasliligini nitelemek amaciyla asil ada sonradan eklendigi düsünülebilir. Tarihsel kaynaklarda ve çesitli Oguz rivayetlerinde Korkut adinin bazen 'dede'siz olarak yalnizca Korkut, bazen de 'Korkut Ata' biçiminde geçmesi bunu açikça göstermektedir. Aslinda, Kâsgarli'da bulunan ve Oguzca oldugu belirtilen, XIII. yüzyildan bu yana da Anadolu metinlerinde gördügümüz 'dede' sözcügü ile, daha eski Türkçede ve Dogu Türkçesi ayri tutulursa, Bati Türkçesi disindaki öteki Türk lehçelerinde karsilasilmaktadir. Radloff'ta Çagatayca olarak da bulunmakla birlikte, yapisi bakimindan süpheli görünen bu sözcügün Dogu Türkçesine de Oguzcadan geçtigi anlasilmaktadir. Eskiden beri Türkçede ve öteki Türk lehçelerinde yasli büyüklerin unvani olarak, Bati Türkçesindeki 'dede' sözcügü yerine genellikle 'ata' unvani kullanilmistir. Bu kullanisa Bati Türkçesinde de rastlanmaktadir3. Yasli büyüklerin unvani olarak belirlenen 'dede' sözcügü, 'ata' sözcügünün yerini de tutuyor. Dede Korkut anlatilarinin "giris" bölümünde, Dede Korkut'a baglanan özellikler, onun bir Türk babasi oldugunu göstermeye yeter. Görülüyor ki, az çok anlam ayrintilarina karsin, sözcüklerin birlestigi bir nokta vardir. Bu sözcüklerin anlam kapsamina göre, Dede Korkut, Türkler arasinda, benzersiz yeri ve görevi olan bir Türk atasidir. Anlatilan boylara göre, Oguzlarin deger verdigi bir kisi olan Dede Korkut'un çesitli görevleri, dogal ve olaganüstü görevler olmak üzere ikiye ayrilmaktadir. Dede Korkut'un kisiligini belirleme yönünden, onun bu görevleri üzerinde durmak yararli olacaktir. Ad Koyucu Dede Korkut "Dirse Han Oglu Bogaç Han Boyu"nda, "Çagirdilar, Dede Korkut geldi. Oglani alip babasina vardi" sözleri, Dede Korkut'un bu görevini belirtiyor. Gücünün üstünde bir is yapan oglana ad konmasi için, Dede Korkut, bunun gerekçelerini siraliyor. Oglanin erdemli, hünerli oldugunu belirttikten sonra ona 'taht', 'beylik' verilmesini önerir: "Bayindir Han'in ak meydaninda bu oglan savasmistir, bir boga öldürmüs senin oglun, adi Bogaç olsun, adini ben verdim, yasini Tanri versin" der. Bunun üzerine, oglanin babasi, ogluna taht verir, beylik verir. Ad koyulmasindan sonra, oglanin, toplum içinde bir yeri olmustur. Artik o 'bey'dir, 'taht' sahibidir. Anlasiliyor ki, Dede Korkut, toplumun basari-basarisizlik dengesini de düzenliyor. Çünkü, toplumun basina belâ olanlari yola getiren de odur. Böylece, Dede Korkut toplumda belirleyicilik görevi yüklenmistir. Bir 'ata' ya da 'dede' olarak, hiç kimsede bulunmayan yetki, Dede Korkut'un kisiliginde toplanmistir. Dede Korkut'un verdigi adlar ozanca olmakla birlikte, ünlenen kisiyi de o adla sonsuza götürecek niteliktedir. Sözgelisi, boga öldüren bir çocuga 'Bogaç' adini vermistir. Bu ad, her zaman bogayla ilgili bir olayi çagristiracaktir. Ayrica, "Adini ben verdim, yasini Tanri versin" diyerek, insanla Tanri'nin yetkilerini de ayirmaktadir. Dede Korkut, burada, insanlarin, alinyazisi disindaki durumlarini yöneten bir inanilir kisi kimligindedir. Tanri ile insanin görev alanlarini birbirinden ayirmaktadir. 1 "Türk Kültüründe Samanizm, Ozan, Âsik Sanati ve Dede Korkut", IV. Türk Dünyasi Yazarlar Kurultayi (Bildirirler), Ilesam Yayinlari, Ankara, 1999, s. 293-299. 2 Tarama Sözlügü 1, Türk Dil Kurumu, Ankara, 1963. s. 268. 3 Muharrem Ergin, Dede Korkut Kitabi, C. 1, s. 1