Bir İmparatorluk İki Saray

SEDAD HAKKI ELDEM HOCAMIZIN BAKIŞIYLA
BİZE AKTARDIĞI “ESKİ SARAY”

1960’lı yıllarda Güzel Sanatlar Akademisi öğrenciliğimde önce Topkapı Sarayı araştırmalarının rölöveleri için fotoğraf çekimlerinde Saray’ın en bilinmedik yerlerine girmemi sağlayan, sonra da “Türk Evinde Mekân Organizasyonu ve Odalar” isimli tezimin temel taşı olan hocam Sedad Hakkı Eldem, Topkapı Sarayı ile başlayan yakınlığını ve bizlere anlattıklarını, daha sonra kitabında şöyle özetlemişti:
“(...) 1924 senelerinde Cağaloğlu’nda Sanayi-i Nefise Mektebi’ne girmiştim. Bu sıralarda civarda yeni keşfettiğim Topkapı Sarayı’na uzun seneler sürecek ziyaretlerime başlamıştım... Topkapı Sarayı benim için bitmez tükenmez bir güzellik hazinesi idi. Aynı zamanda esrarengiz, kendi içine kapalı ve keşfedilmesi gereken, dünyada benzeri olmayan bir mimari eserdi. Benim o zamandan beri merakımı çeker, beni teshir ederdi.
“Orta Kapıdan Sarayın içine girişinizden itibaren o atmosferin tutsağı olurdunuz. Zaten Saraylıların ve Enderunluların, Musahiplerin çoğu, cücesine varıncaya kadar, hâlâ orada idiler ve sizi temennalarıyla karşılarlardı.
“Haremin bilinmeyen, el değmemiş, 1908 senesinde nasıl bırakıldıysa o şekilde kalmış odalarını, avlularını ve divanhanelerini görürdük. Şu kapının arkasında ne var? Hünkâr Hamamı külhanının üstündeki odalar nasıl? Aklımızda bu sorularla dolaşırken, şurası, burası, her yer önümüzde açılırdı. Valide taşlığının etrafındaki üst kat odaları, ahşap bölme ve asma katlar, sayısız dar merdivenleri, sıra dolaplarıyla karşımıza çıkar, buraları, dokunarak, tırmanarak, kapı ve kapaklarını açarak tanır, keşfederdik.
“Bu kat kat boya görmüş ahşap işlerin 17. yüzyıla kadar uzanan eski tarihleri vardı. Hasırlar, döşemeler kimi yerde yerli yerinde, kimi yerde sarılmış, bazen de paçavra halinde karşımıza çıkarlardı. Hiçbir duvar sathı yoktu ki üzerinde, kat kat, üst üste kalemle oynatılmamış olsun. Bazı odacıklar, dehlizler de tavana o kadar yakındı ki adeta içlerinde dik duramazdınız. Bu yerlerin hepsinde yüzlerce insan, genç kadın ve cariyeler oturmuş, buralara renkli, nadide giysileri ve renkli “Saraylı” varlıklarıyla can katmışlardı.
“Atmosfer öylesine eski yaşamı canlandırırdı ki bütün bu insanlar bir an için bizden ürkerek uzaklaşmışlar da, her an geri dönebilirlermiş gibi bir hisse kapılırdık. Sarayı bu şekilde gören bir daha asla o zamanki intibalarını, o heyecanı ve tükenmez sürprizlerle dolu anıları unutamaz. Her yerde kenara atılmış nadir ve kıymetli eşyalara ve parçalara rastlayabilirdiniz. Küme halinde birikmiş çiniler, sayısız yazı levhaları, bir Kâbe maketi ve daha nice bunlar gibi terk edilmiş parçalarla karşılaşırdık...”
Sedad Bey, kitabında Sarayın tarihi hakkında aktarılan bilgileri de şöyle toplu olarak özetliyordu:
“... Fatih hazretleri fetihten sonra ilk önce vezirleri ve komutanlarına ve kullarına ilam ve ilan etti ki bundan sonra tahtım İstanbul’dur ve bunun tasdiki için sur tamiri ve bazı kendi istirahatı ve için... Arap ve Acem ve Rum’dan maharetli mimarlar ve mühendisler getirip kendi sağduyusu ve yol göstericiliği ile az zaman içinde büyük bir saray, eksiksiz meydana geldi...
“... Ancak padişahın şehrin ortasında oturmasının uygun görülmemesi üzerine Yeni Saray’ın inşasına başlandığı ve sekiz yılda tamamlandığı açıklanır. Bu tarihçinin iddiasına göre Fatih, Eski Saray’ı iki yıl kadar kullanmış ve 1461 yılında Yeni Saray’a nakletmiştir... Sonuç olarak Yeni Saray’ın inşa tarihinde bir görüş birliği olmayıp inşaatın ve bahçe ve havuz ve çeşme gibi düzenlemelerin 1465’ten başlayarak bir süre devamı ile 1475 senelerine doğru tamamlandığı anlaşılır...”
Sedad Hakkı Bey, Sarayın avlularını da şu ilginç bakış açısıyla yorumluyordu:
“(...) Meydanı mesela Delhi Sarayı ile karşılaştırırsak, aradaki büyük farkı görürüz. Aslında her iki hanedan dünya çapında olmak iddiasında oldukları halde, Osmanlı devletinin önemi, kudret ve büyüklüğü Babüroğulları sülalesininki yanında kıyas edilmeyecek derecede üstünlük taşırsa da, bina ve çevre bakımından Delhi Sarayı değil, herhangi bir ikinci ve üçüncü derecede bir Hint sarayı ile bile boy ölçüşebilecek durumda değildir. Orada kudretli, hâkim ve disiplinli mimari karşısında, burada adeta romantik, doğal ve serbest bir hava vardır, adeta bir köy meydanı görünümündedir. Orta Kapı önüne gelince çelişki gittikçe büyür, Hindistan’daki muazzam kale kapıları karşısında Orta Kapı ‘Kale eski kulesi’ haliyle son derece mütevazı ve önemsiz görünür.
“İkinci Avlu veya Divan Meydanı, Sarayın en büyük mimari mekânıdır. 170 metre uzunluk ve ortalama 110 metre genişliğinde olan bu meydan zamanla çeşitli fakat önemsiz değişiklikler geçirmiştir. Meydanı çevreleyen direklik bir tek katlı ve iddiasızdır. Bu büyüklükteki bir meydana çerçeve teşkil edebilecek önem ve ağırlıkta da değildir.
“Karşımıza gelen Kapı “Babü’s-saade”, şimdiki haliyle dahi sevimlidir. Eskiden yalnız direkler aralığının bir miktar genişletilmesiyle ayırt edilirdi. Bu meydan, açık bir şekilde, bir mimari avlu olmak iddia ve niteliğinde değildir, daha çok bir gezi yeri, revaklarla çevrili bir bahçe karakterini taşımaktadır.
“Orta Kapı’dan girilince büyük bir sayvan gölgesinde meydanı seyretmek mümkündür, evvelce bu büyük saçak da yoktu. Meydanın oluşmasına yol açan Divan Odası (Kubbealtı) karşımızda sol köşededir, yani karşıda değildir. Klasik batı terbiyesi görmüş bir göz için burada, bir bina yerine bir geçit bulunması, Babü’s-saade, yanıltıcı sayılabilir. Çünkü aslında bu kapı, arkasında bulunan Arz Odası’na götüren kapıdır. Şu halde, bakış aksının tam karşısında, ziyaretin zirvesini teşkil eden, hünkârın kabul salonu bulunmaktadır. Fakat bu yer, bina olarak görülemez, direklikler arasında gizli kalır.
“Doğu saraylarında bu prensipten farklı olarak akslara kesin olarak saygı gösterilir. Hatta pavyon şeklinde binalar dahi bir aks üzerinde birbirlerini izlerler... Fakat Osmanlı sarayındaki tabiilik diğer doğu saraylarında bu ince duygu, suni davranışlar ve ölçülü bilgiyle gerçekleştirilmemiştir.
“İşte ikinci avluda bu anlayışın olgun bir örneğini görebiliriz, Divan yeri ortada değil karşıda solda köşededir, yani yol üstünde değildir. Plan ve mekânlarda ortanın değil yan köşelerin seçilmesi, Türk sivil mimarisine ait özel bir değerdir...”
Sedad Bey Topkapı Sarayı’nın müze olması ile ilgili süreç hakkında şöyle diyordu:
“(...) Saray 1924 senesinde müze olarak açılmadan evvel bazı kısımları kısa bir şekilde, özel ziyaretçilere gezdirilir ve bunun için Enderunlu bazı emeklilerin bilgi ve yardımlarından istifade edilirdi. Biz bu arada bazı misafirlerin ziyaretlerine iştirak ettiğimizden bu duruma şahit olduk. Saray 1908 senesinden itibaren boşalabilmiş ve son kalan Harem halkından sonra, sözünü ettiğimiz memurlar Sarayın bakımını tedvir ediyorlardı...
“... Aslında Saray daima yaşayan bir kuruluş olmuştur. Binalar birbirini takip etmiş, her saltanat devri ve çoğu padişahlar, kendi şahsiyetlerini binalarında belirtmişler, fakat bunun için de çoğu zaman bazı binaları yıkmış veya yeni şekle sokmuşlardır. Fatih’in yaptırdığı birçok bina ve dekorların II. Bayezit tarafından yok veya tadil edildiğini biliyoruz. Pek tabii bunda büyük zelzelenin (küçük kıyamet) de payı vardı... Tabii bu hadiselerin oluşmasında zelzele ve bilhassa yangınların da etkisi olmuş, birçok daireler bu nedenle oldubitti ile karşılaşmış ve yeni bir şekle girmişlerdir.
“Bir büyük olay, IV. Sultan Mehmed (Avcı) zamanındaki yangın ve onu takip eden büyük ölçüdeki yeni inşaat faaliyeti olmuştur. Yine Harem’de I. Mahmud ve III. Osman’dan itibaren III. Selim’e kadar yeni inşaat adeta birbirinin üzerinde olmuştur.
“Ancak bütün bu faaliyet canlı bir teşekkülün tabii bir gelişmesi ve zaman ve değişen zevke uyulması olarak kabul edilmelidir. Bu nedenlerle binaların hüviyeti çoğu yerlerde eski karakterini kaybetmiş, yeni görünümlere bürünmüştür. Bu işlerin hiçbirinde yenileme şeklinde bir çaba veya gayret olmamıştır. Devir devri takip etmiş ve bu arada kaldırılabilenler yok edilmiş, diğerleri gizlenmiştir.”
Şimdi hocam Sedad Hakkı Eldem’in bizlere aktardığı bu değerlendirmelerden sonra, Topkapı Sarayı duvarları arkasında yaşanmış olan büyük tasarım yarışının içine girelim.