Türk Düşününde Batı Sorunu

Sorunlar Ne Zaman Başladı?

Türkler, Osmanlı İmparatorluğu dediğimiz siyasal egemenliğin kuvvetini onsekizinci yüzyılın başına kadar devam ettirmişler, fakat bu yüzyılın başında bu kuvvet ilk önemli dış engellerle karşılaşmağa başlamıştı. Onsekizinci yüzyılın başında imparatorluğun yalnız eski kudretini kaybetmekle kalmadığını, aynı zamanda gerilemeğe başladığını o zamanın devlet adamları bile anlamışlardı.

ESKİ DÜZENE DÖNME ÇABALARI

Onyedinci yüzyılda Osmanlı devlet sisteminin dünyanın geçirmekte olduğu büyük değişmenin etkisi altında bozulmağa, aslındakinden farklı biçimlere girmeğe başladığı görülmüş bulunuyordu. En önemli değişiklik bu sistemin can damarı olan toprağın kullanılma yöntemlerinde olmuş, bunlarla ilgili mali, idari, sınai ve hatta ilmi örgütler başka başka biçimlere girmeğe başlamıştı.

O zaman bu değişiklikleri kaydeden yazarların hepsi aynı şeyler üzerinde duruyorlar: toprak rejimi ve ona dayanan devlet maliyesi, ordu, hükümet ve idare, bilim kurumları. Dikkate değen nokta hiç birinin bu değişmenin veya onların deyimiyle bozulmanın nedenlerini araştıramamalarıdır. Bunları arama yoluna dönmüş olsalardı, bunların daha derininde birtakım değişen koşullar olduğunu, gördükleri bozuluşun bu koşulların sonucu olduğunu anlayacaklardı. Onların bu yola gitmeyişlerinin nedenini anlamak bizim için, yani toplumsal hayatta değişmenin normal bir tarih olayı olduğunu kabul eden kimseler için biraz güçtür. Bunların “aslından ayrılma”nın nedenlerini aramamaları, o zamanki düşünüşün hayatı duran, değişmeyen, değişmemesi gereken bir düzen saymalarından ileri geliyordu. Ortaçağ düşünüşünün temeli budur. Ona göre, var olan düzen (nizam-ı âlem) Tanrının takdir ettiği bir düzendir;ideal olan odur. Gene bu düşünüşün sonucu olarak bu yazarlar Türk İslâm topluluğunun, devletin yüz yüze geldiği Avrupa dünyasındaki koşullarda olagelmekte olan değişikliklerin etkisi altında olduğunu da göremiyorlardı.

Bu düşünürlerin gözlemlerine dayanarak o zaman uygulanmak istenen tedbirler yeni bir dünyanın doğuşunun zorladığı fikirlerin ürünü olmaktan çok geleneksel sistemin bozulduğunu görmekten ileri gelen fikirlerin sonucu olduğu için, bu tedbirler işleri hep eski ilk biçimlerine çevirmek düşüncesi etrafında birleşiyordu. Onyedinci yüzyılda bozuluşun nedenlerini ve çarelerini araştıran yazarlar hep bu noktada birleşirler.