Yazı, Yazgı, Yazmak

“Yazma gücümden ve fikirleri en yüksek zarafet ve canlılıkla ifade etmedeki harikulade yeteneğimden emin olmasam... Hikâyeme aşağı yukarı böyle başlamayı kararlaştırmıştım. Dahası, okuyucunun dikkatini şu gerçeğe çekmeliydim: Eğer bu güçten, bu yetenekten ve sairden yoksun olsa idim, sadece kısa süre önce olup biten kimi olayları anlatmamış olmazdım, anlatacak birşey de olmamış olurdu, çünkü, mülayim okuyucum, zaten hiçbir şey olmamış olurdu.” Bu sözlerle açılıyor Nabokov’un Cinnet’i ve aynı senlibenli, alaycı, gizemli tona sadık kalarak, sık sık yinelenen “Ey Okuyucu!” tarzı laf atmalarla sürüyor. Tipik bir birinci kişi anlatısıyla karşı karşıyayız kısacası. Anlatıcı-yazar Hermann, tıpkı yaratıcısı Nabokov gibi, edebiyat heveslisi bir Rus göçmeni (Nabokov’un durumunda, bunun amatör bir hevesin biraz ötesine geçtiği söylenebilir) ve, alıntıdan da anlaşılabileceği gibi, yaşama hayli ironik bir bakışı var. Ancak baba-oğul arasındaki benzerlikler burada sona eriyor. Alman asıllı bir Rus olan Hermann Karloviç, Ekim Devrimi’nin ardından, kuş beyinli ve koket karısı Lydia’yla birlikte Batı’ya kaçmayı seçmiştir. Berlin’de çikolata ticaretiyle uğraşmakta, heyecansız, konforlu, örnek bir burjuva yaşamı sürmektedir. İşi nedeniyle sık sık yolculuk etmesi gereken Hermann, bu yolculuklardan birinde, Çekoslovakya’da, ona ikiziymişçesine benzeyen sokak serserisi Felix’le karşılaşır. Bu beklenmedik karşılaşma, zıt toplum katmanlarından gelen bu iki kişinin yaşamlarını tümüyle değiştirecektir. Doppelgänger ya da duende, Habil’le Kabil, zıt ikizler, düşman kardeşler: Nabokov, Stevenson’dan Borges’e, klasik ve modern yazında hayli işlenmiş olan bu izleğe çok özgün bir yaklaşım getirmemiş belki, ancak yine de ilginç ayrıntılarla dolu, alttan alta gerilimli, ustalıklı bir anlatı kurmuş olduğu söylenebilir. Parlak bir açılışın ardından, orta bölümlerin nispeten puslu ve durgun atmosferine giriliyor, ama finale doğru yine yükseliyor tempo. Metnin en çarpıcı özelliği, tüm Nabokov metinlerinde olduğu gibi, değişik anlatı tekniklerinin bir arada kullanılmış oluşu: Yukarıdaki alıntıda olduğu gibi ani lapsuslar, aynı olayın farklı tarzlarda anlatımı, düş sekansları, dil oyunları, vb. Monolitik bir doku kurmaktan titizlikle kaçınıyor Nabokov; bunun yerine rengârenk eklektik bir mozaiği yeğliyor. Öte yandan, metinde sık sık karşımıza çıkan Suç ve Ceza göndermeleri, Nabokov’un bu romanı Dostoyevski’nin başyapıtına bir contrepoint olarak tasarımlamış olabileceğini düşündürüyor. Bilindiği gibi, Anglosakson eleştiri geleneği Suç ve Ceza’yı ısrarla polisiye romanın öncülerinden kabul eder. Şimdi aynı şeyi Hermann Karloviç aracılığıyla Nabokov’un kaleminden okumak, hayli yadırgatıcı görünen bu sınıflamanın belki de Rus biçimcilerinden ödünç alınmış olduğunu getiriyor akla. Anglosakson eleştirmenlerin ve Nabokov’un kendinden emin tavrına karşın, temelde din ve etik üzerine devasa bir felsefî tartışma olan Suç ve Ceza’nın bir polisiye olduğuna ikna olmak zor. Buna karşılık Cinnet’in, hemen hemen hiç aksiyon içermemekle birlikte, evet, bir tür psikolojik polisiye olduğu söylenebilir.

• Erken Göçmüş Bir Yazarın Evrâk-ı Metrûkesi