Çağının Eleştirisi I-II

Eleştirmede iki işlem var. Yapıtın nasıl bir şey olduğunu bulma ve açıklama. Yapıtın ne değerde olduğunu belirtme. Tipik eleştirmede önce yapıt açıklanır, sonra değerlendirilir. Kimi zaman tersten gidildiği de olur. Sırasında bu iki işlem birbirini kovalar: Hangisinin önde hangisinin arkada olduğu söylenemez. İzlenimci dediğimiz eleştirmenin önemli bir özelliği bu iki işlemi bire indirme, birleştirme eğiliminde olmasıdır. Birinci işlem boyunca, yani yapıtın nitelikleri ortaya dökülürken, en çok kendinden faydalanılan kurumlar mantık ve bilimlerdir. Bu ikisi yapıtın nesnel yönlerini kıvırmaya çalışır. Değerlendirme işlemi boyunca, yani eleştirmenin ikinci safhasında, bu ikisi değildir kendisinden en çok faydalanılan. İş gören öğe, bilimden çok inanç karakterindedir. Bu dinsel ya da felsefi inanç gibidir, insandan insana değişir. Şu güzeldir ya da çirkindir derken belirli bir dine bağlı insanlar gibi davrandığımız çok olur. Nasıl o dinden başka dinler bizim için makbul değilse, bizi saramazsa, yapıtın değerini biçerken dayandığımız kurallardan başkaları bizce önemsenmez. Bu türlü bir eleştirme, bu türlü bir din gibi, tek yanlıdır, dogmatik karakterlidir. Bir de çok yanlı olan, panteist karakterli olan dinler var (bunlar da dogmatiktir şüphesiz). Şu, bu, sırasında her Tanrı tapınılacak bir şeydir. Bilinen, bilinmeyen her şey Tanrı olabilir. Bu da eleştirmenin aşırı derecede, görece karakterlisine koşut düşer. Ben eleştirmeyi –hangi türlüsü olursa olsun– dinsel bir inanç gibi yürütenlerden yana olamadım. Bana “dinsel eleştirme” eleştirmenin en ilkeli gibi geliyor. Eleştirme bu köşeyi çoktan dönmüş bulunuyor bence.