Yitik Miras'ın Dönüş Öyküsü

BOĞAZKÖY SFENKSİ

Çorum'un Boğazkale ilçesinde, Hititlerin başkenti Boğazköy'de (Hattuşa) Almanya ile Osmanlı İmparatorluğu tarafından ortak yürütülen kazılara, 1906-1907 ve 1911 ve 1912 yıllarında Alman bilim kurumları adına Hugo Winckler ve İmparatorluk Müzesi (Müze-i Hümayun) mensubu Theodor Makridi katılmıştır. Birinci Dünya Savaşı nedeniyle kazıya ara verilmiş, savaşın bitiminden uzun bir zaman sonra 1932-1939 yıllarında Alman arkeolog Profesör Kurt Bittel'in gözetiminde kazılara tekrar başlanmıştır. Ancak, bu çalışmalar da İkinci Dünya Savaşı'nın araya girmesiyle durdurulmuş, daha sonra kazılar Dr. Peter Neve başkanlığında devam etmiş ve 1993 yılından itibaren de kazının başkanlığını Dr. Jürgen Seeher üstlenmiştir. Yapılan kazılarda Hitit kraliyet arşivine ait on bin dört yüz civarında tablet ve iki sfenks bulunmuş ve bulunan eserler İmparatorluk Müzesi olan Müze-i Hümayun'a (bugünkü İstanbul Arkeoloji Müzeleri) gönderilmiştir. Almanlarla varılan anlaşma gereğince tabletler ve iki sfenkse ait parçalar, 1915 ve 1917 tarihlerinde, temizleme, onarım ve yayın çalışmalarının yapılması için iki parti halinde otuz üç sandık içinde Berlin'e gönderilmiştir. Onarımları tamamlanan üç bin civarında tablet ile bir sfenks ve bu sfenkse ait kanat parçaları 1924-1942 yıllarında iade edilmiştir. 1979 yılında ise geriye kalan yaklaşık yedi bin dört yüz tabletin iadesi için girişimlere başlanmış ve 1987 yılında bu tabletlerin iadesi sağlanarak, Ankara Anadolu Medeniyetleri Müzesi'nde koruma altına alınmıştır. Arşivlerimizde eserlerin yalnızca konservasyon amacıyla gönderildiğini gösteren onlarca resmî belge olmasına rağmen, iade edilmeyen ve halen Berlin Devlet Müzeleri'nde bulunan diğer Boğazköy sfenksinin iadesi için 1938 yılına kadar görüşmelere devam edilmiştir. Ancak İkinci Dünya Savaşı'nın başlaması ve savaş sonrasında ise Berlin Pergamon Museum'un Doğu Almanya'da kalması üzerine ilişkiler kesilmiştir. Türkiye Cumhuriyeti'nin 1973 yılında Doğu Almanya'yı resmî olarak tanımasından sonra sfenksin iadesi ile ilgili görüşmelere 1974 yılında yeniden başlanmıştır. 24 Temmuz 1987 tarihinde sfenksin iadesi amacıyla UNESCO'ya başvurulmuştur. 13 Ekim 1987 tarihinde Berlin'de sfenksin iadesi için yapılan görüşmelerde, belgeler incelendikten sonra görüşmelerin başlaması kararlaştırılmış, anlaşma bir nota teatisi ile belgelenmiştir. 28-29 Mart 1990 tarihlerinde ülkemize gelen Demokratik Alman Cumhuriyeti heyeti ile görüşmeler yapılmış ve sfenksin iadesine ilişkin teklifi ülkelerine götürmeleri ve üç ay içerisinde cevap vermeleri istenmiştir. Ancak iki Almanya'nın 4 Ekim 1990 tarihinde birleşmesiyle askıya alınan konunun yeniden gündeme gelmesi amacıyla, 1991 yılında Federal Almanya Cumhuriyeti'ne bir nota verilmiştir. Almanya Dışişleri yetkililerinin dosyalarını henüz tamamlayamamış olmaları ve verilen sürenin fazlasıyla aşılması nedeniyle konunun UNESCO Kültürel Malların İadesi Komitesi'ne bildirilmesi uygun görülmüştür. Berlin'de 7 Şubat 1994 tarihinde belgelerin karşılıklı incelenmesi için yapılan toplantıda, Alman tarafı sfenksin mülkiyetinin Türkiye'ye ait olduğunu çürütecek herhangi bir belge gösterememiştir. 16-19 Eylül 1996 tarihlerinde Paris'te yapılan IX. UNESCO toplantısında, sfenksin ülkemize iadesi için Almanya ile ikili görüşmeler yapılması gündeme getirilmiş ve Alman hükümeti temsilcisi de sorunun ikili görüşmelerle halledilmesinin daha uygun olduğunu belirtmiştir. Bu amaçla, yetkili ve konunun uzmanı bir Alman heyeti 1996-1997 yıllarında ülkemize davet edilmiştir. Ancak davetimize bir cevap alınamamıştır. UNESCO Kültürel Malların İadesi Komitesi'nin 1999 Ocak ayında yapılan toplantısında Almanya ile bilgi ve belge değişimine devam edilmesi konusunda tavsiye kararı çıkarılması sağlanmıştır. Dışişleri Bakanlığı tarafından söz konusu tavsiye kararına istinaden, bilgi ve belge alışverişi yapılması için Almanya Dışişleri Bakanlığı'na 8 Eylül 2000 tarihli bir nota verilmiştir. UNESCO Kültürel Malların İadesi Komitesi'nin 2001 yılı Mart ayında yapılan toplantısında konu tekrar gündeme gelmiş ve ikili toplantıların devamı şeklinde bir tavsiye kararı daha çıkarılmıştır.